Edukacja ekologiczna w Gminie Czechowice-Dziedzice

Gmina Czechowice-Dziedzice mocno inwestuje w edukację ekologiczną i przyrodniczą. W 2020 roku oddano do użytku Centrum Edukacji Ekologicznej w Czechowicach-Dziedzicach (ul. hrabiego Kotulińskiego 2). Pełni ono nie tylko funkcje edukacyjne, ale również informacyjne, turystyczno-krajoznawcze i promocyjne. Liczne realizowane projekty z dofinansowaniem zewnętrznym – w tym ze środków EOG oraz Euroregionu Beskidy w ramach współpracy transgranicznej polsko-czeskiej i polsko-słowackiej – wpływają na obszar Doliny Potoku Czechowickiego, a jednym z celów działalności jest rozwój i wzbogacenie infrastruktury oraz pielęgnowanie lokalnego zasobu przyrodniczego, kulturowego i rekreacyjnego.

W historycznym centrum Czechowic, w otoczeniu najważniejszych i najstarszych zabytków kulturowych, architektonicznych i przyrodniczych miasta powstał obiekt, który stanowi jej turystyczną wizytówkę, a to dzięki położeniu w urokliwej scenerii zrewitalizowanej i udostępnionej mieszkańcom oraz turystom Doliny Potoku Czechowickiego i w pobliżu drogi krajowej numer 1. Jest to miejsce, w którym akcentuje się przyrodnicze, kulturowe, krajoznawcze i rekreacyjne walory gminy. Krzewi się tutaj także wiedzę w dziedzinie ekologii i ochrony przyrody oraz działa na rzecz ochrony przyrodniczego i kulturowego dziedzictwa miasta. Wszystko to odbywa się z naciskiem na promowanie krajoznawstwa i turystyki, w szczególności pieszej i rowerowej.

Centrum Edukacji Ekologicznej w Czechowicach-Dziedzicach | fot. PM, CEE/UM

W CEE prowadzone są zajęcia edukacyjne z zakresu ekologii, bioróżnorodności, hydrologii, historii gminy i lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego (ze szczegółami warto zapoznać się na stronie internetowej CEE). Oprócz tego, odbywają się tu szkolenia i warsztaty, a także imprezy oraz przedsięwzięcia turystyczne i krajoznawcze. Zajęcia merytoryczne w Centrum Edukacji Ekologicznej w Czechowicach-Dziedzicach prowadzone w budynku edukacyjnym oraz w plenerze i dedykowane są głównie dla uczniów, dzieci i młodzieży, ale również i dorośli znajdą tutaj coś dla siebie – w sali ekspozycyjnej wykonano wystawy przyrodnicze i historyczne, a w sali konferencyjnej odbywają się konferencje, szkolenia, konsultacje społeczne oraz liczne przedsięwzięcia edukacyjne i kulturalne.

Zajęcia edukacyjne w Centrum Edukacji Ekologicznej w Czechowicach-Dziedzicach | fot. PM, CEE/UM

W ramach zajęć można korzystać z plenerowej infrastruktury Centrum Edukacji Ekologicznej w Czechowicach-Dziedzicach, w tym z tzw. punktów piknikowych przy alei lipowej, wyposażonych w stoły plenerowe. Na terenie CEE są ścieżki dydaktyczne i leśne, wieża widokowa, zbiorniki retencyjne z pokazowymi budowlami hydrotechnicznymi, urokliwe stawy i zalewiska, pomosty na palach, edukacyjny plac zabaw, altana rekreacyjna, użytek ekologiczny, łąki kwietne oraz hotele dla owadów i dedykowane kwatery dla zapylaczy. Całość uzupełniają tematyczne ogródki uprawne, rabaty roślinne i liczne nasadzenia rodzimej roślinności o różnym charakterze. Są tutaj również obiekty dziedzictwa historycznego, zarówno przyrodniczego (pomniki przyrody), jak i kulturowego (ruiny “zamku” Wilczków).

Infrastruktura ta jest doskonałym plenerem do organizowanych w CEE zajęć edukacyjnych i warsztatów tematycznych, jak również i dla imprez krajoznawczo-rekreacyjnych skierowanych do szerszego grona mieszkańców i gości. Rajdy rowerowe, konferencje i szkolenia, jak również i bieżąca obsługa mieszkańców w ramach programów ekologicznych (m.in. w zakresie dofinansowania do ekologicznych źródeł ogrzewania budynków i ciepłej wody użytkowej) oraz w ramach konkursów grantowych w zakresie wspierania przez gminę organizacji pozarządowych, miejscowych stowarzyszeń i fundacji oraz klubów sportowych, dopełniają aktualną, bardzo szeroką działalność czechowickiego Centrum Edukacji Ekologicznej.

Szeroki profil i wachlarz działalności Centrum Edukacji Ekologicznej nie byłby jednak możliwy, gdyby nie bieżąca działalność utrzymaniowa ośrodka. Duży nacisk kładzie się na ekologiczne formy gospodarowania, np. zagospodarowywanie wszelkich odpadów zielonych z terenu poprzez zrębkowanie czy kompostowanie. Pracownicy CEE samodzielnie wykonują makiety edukacyjne oraz instalacje ekspalanacyjne i pokazowe, a większość z materiałów z recyklingu. Wysuszone, ozdobne trawy z rabat roślinnych wykorzystuje się jako strzecha do karmników dla zwierząt i… mobilnych czatowni fotograficznych do dyskretnych obserwacji przyrody, a obumarłe bądź pozyskane z cięć pielęgnacyjnych gałęzie i konary drzew przysposabiane są na mieszkania dla owadów tudzież z powodzeniem służą miejscowym… próchnojadom. Stara opona została zabudowana w… paśnik dla wiewiórek, saren i innych zwierząt odwiedzających zimą lasek na wzgórzu zamkowym. W podobny sposób zagospodarowywane są także zużyte palety z dostaw urządzeń edukacyjnych i inne materiały, których pewne miejsce wydawać by się mogło jest na wysypisku.

Ochronić i promować bioróżnorodność, przeciwdziałać zmianom klimatu

Jednym z głównych celów powstania Centrum Edukacji Ekologicznej w Czechowicach-Dziedzicach i inwestycji obejmującej zarazem rewitalizację i renaturalizację terenu Doliny Potoku Czechowickiego jest ochrona tych terenów pod względem przyrodniczym i promocja jego walorów. Nowo powstałe obiekty zielono-niebieskiej infrastruktury mają za zadanie zarówno wzmocnić i chronić tereny zielone (np. pomniki przyrody – aleja lipowa, użytek ekologiczny – Czechowicka Dolina Jaskrów), jak i ujarzmić, a zarazem wykorzystać – dla człowieka i przyrody – potencjał tutejszych wód. Trzy nowe zbiorniki o funkcjach retencyjnych, zabudowane licznymi instalacjami użytkowo-pokazowymi (minizapory, progi piętrzące i śluzy, komory z zastawkami szandorowymi, stawy retencyjne, obszary mokradeł i strefy szuwarów itd.), mają za zadanie nie tylko zwiększyć obszary retencji i infiltracji wód opadowych, ale również racjonalne gospodarowanie ciekami przepływającymi przez ten teren, poprzez ich właściwą regulację w celach przeciwpowodziowych oraz oczyszczanie mechaniczne i biochemiczne (przez m.in. progi wodne i dedykowaną roślinność).

Centrum Edukacji Ekologicznej ze zrewitalizowaną Doliną Potoku Czechowickiego i obszarami chronionymi, jak również inwestycje realizowane w ramach projektu „Z zapałem przeciw zmianom klimatu – zielono-niebieska infrastruktura w Gminie Czechowice-Dziedzice”, przyczyniają się również do zachowania bioróżnorodności w regionie. A jest ona kluczowa dla przeciwdziałania zmianom klimatycznym oraz ochrony zdrowia ludzkiego. Bioróżnorodność to nic innego jak zróżnicowanie życia – gatunków, genów oraz ekosystemów. Dotyczy roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów, a także ich siedlisk. Im bardziej środowisko przyrodnicze jest zróżnicowane, tym lepiej funkcjonuje i jest odporne na zachodzące zmiany. Bioróżnorodność odgrywa w naszym życiu ogromną rolę. Organizmy i ekosystemy dostarczają nam bowiem tlen, czystą wodę oraz żywność. Obecnie, w wyniku działalności człowieka i degradacji środowiska, obserwuje się ogromny spadek bioróżnorodności. Szacuje się, iż współcześnie wymiera od 5 000 do ok. 50 000 gatunków roślin i zwierząt rocznie. Utrata bioróżnorodności powoduje na przykład zanieczyszczenie wody. Destabilizuje również ekosystemy, które pomagają regulować klimat i łagodzą skutki katastrof naturalnych, np. powodzi. Kluczowe znaczenie ma zatem współcześnie ochrona bioróżnorodności. Przejawia się ona w zmniejszaniu emisji gazów cieplarnianych, przywracaniu zniszczonych lasów, zwiększaniu obszarów chronionych czy odtwarzaniu naturalnych siedlisk. W działania te wpisują się również realizowane w Gminie Czechowice-Dziedzice zielono-niebieskie inwestycje, które mają duże znaczenie proekologiczne.

Stawy i jedna z minizapór pokazowych na terenie zbiorników retencyjnych w Dolinie Potoku Czechowickiego | fot. M, CEE/UM

Ważną sferą działalności Centrum Edukacji Ekologicznej, realizowaną wespół z zadaniami edukacyjno-promocyjnymi, są zatem prace utrzymaniowe Doliny Potoku Czechowickiego. Systematyczne zabiegi konserwacyjne na ciekach i urządzeniach hydrotechnicznych Doliny Potoku Czechowickiego realizowane są w większości pomiędzy sezonami lęgowymi większości zwierzęcych mieszkańców po to, aby i im go możliwie nie zakłócać. Prace utrzymaniowe w ciągu Potoku Czechowickiego mają na celu zachować właściwości przeciwpowodziowe tego terenu, przy możliwie jak najmniejszej ingerencji w ekosystem. Po jesiennym wykaszaniu brzegów i odmulaniu koryta Potoku Czechowickiego, na wiosnę trwają prace na terenie zbiorników retencyjnych. Roślinność brzegowa, która wiosną i latem zapewnia lepsze właściwości retencyjne i opóźnia spływ wody deszczowej do koryta potoku, jak również pełni funkcje filtracyjne, obumierając w okresie zimowym może powodować niebezpieczne niedrożności koryta, a w konsekwencji spiętrzenia i zastoje wody, co przy wiosennych roztopach mogłoby okazać się niebezpieczne zarówno dla okolicznych ogrodów, piwnic i domostw, jak i dla ich mieszkańców.

Dzięki odmulaniu i miejscowemu oczyszczaniu z nader ekspansywnej roślinności szuwarowej możliwe jest zachowanie odpowiedniego stanu technicznego potoku, jak również kanałów, minizapór, śluz, progów wodnych i komór szandorowych zabudowanych w dnach naszych zbiorników, pełniących także funkcje pokazowe i edukacyjne, oraz powstrzymanie procesu eutrofizacji i przywrócenie równowagi biologicznej i chemicznej terenu. Odmulanie potoku, kanałów i akwenów stwarza lepsze siedliska dla fauny wodnej i zmniejsza ryzyko podtopień i powodzi. Jest to zatem proces służący zarówno przyrodzie, jak i człowiekowi. Część wyciętych łodyg wierzbowych, które obficie wyrastają z kołków wykorzystanych do umocnienia brzegów, wykorzystywana jest do umocnienia naturalnej faszyny zapobiegającej dalszemu osuwaniu się ziemi z brzegów do koryta. Reszta jest zwożona na wzgórze zamkowe i zrębkowana w celu wykorzystania w pracach ściółkarskich i okrywowych dla roślinności wrażliwej na zimowe warunki atmosferyczne bądź zostanie wykorzystana do budowy nowych karmników, budek i paśników oraz innych instalacji pokazowych na terenie CEE podczas warsztatowych zajęć edukacyjnych.

Renaturyzacja zbiorników wodnych to proces, który polega na zatrzymaniu postępującej degradacji akwenów i odtworzeniu ich charakteru, przy jednoczesnym tworzeniu biotopów i powiększaniu różnorodności mikrosiedlisk niezbędnych do bytowania i rozmnażania fauny i flory. Część roślinności jest na tyle ekspansywna, że powoduje nadmierne zarastanie cieków kolidujące z ich pozostałymi, ważnymi funkcjami, toteż należy ten proces umiejętnie regulować. Po oczyszczeniu dna i brzegów tam, gdzie jest to konieczne (ale i bezpieczne dla ludzi i domostw oraz ekosystemu), wykonuje się prace polegające na miejscowym spiętrzaniu wody poprzez progi wodne i tzw. bystrotoki, na przykład w rejonie ulicy Lipowej czy na cieku Bażaniec (dopływie Potoku Czechowickiego) w okolicy Czechowickiej Doliny Jaskrów. Progi te powodują większe gromadzenie wody i spowolnienie jej spływu, redukcję erozji koryta i brzegów, a zarazem i oczyszczanie przez zatrzymywanie osadów i namułu, które następnie systematycznie usuwane w celu zapewnienia drożności cieków. Wyższy poziom wody powoduje też mniejszą ekspansję roślinności szuwarowej. W rejonie Doliny Jaskrów progi te ponadto powodują utrzymanie odpowiedniego stanu nawodnienia sąsiednich, naturalnych mokradeł.

Kolejnym etapem prac jest odwadnianie osadów – wydobyte z dnia osady z namułu gromadzone i plantowane są na brzegach zbiorników i kanałów, gdzie są oddzielane od lustra wody pozostałą roślinnością szuwarową bądź naturalną barierą kamienną – pełniącymi rolę filtrującą i umacniającą brzegi – po to aby cenne składniki organiczne i nieorganiczne mogły “powrócić” do wody, a reszta mułu pozostała na brzegu użyźniając glebę, która jest wykorzystywana na wiosnę do miejscowego obsiania łąkami kwietnymi, jak i jako materiał użyźniający. Doskonałym przykładem takiego działania jest zbiornik przylegający do Doliny Jaskrów i edukacyjnego placu zabaw zlokalizowanego nieopodal przedszkola przy ul. Chłopskiej, z miniaturą zapory wodnej i zbiornika w Czańcu. Odwodnione osady są wiosną związywane z resztą gleby przez roślinność, a cenne właściwości mułu – w tym zawarte w nim mikroelementy i składniki mineralne – wykorzystane zostają do wzrostu, rozwoju i kwitnienia roślin, ku uciesze m.in. ptaków i zapylaczy. Tam, gdzie jest to konieczne, wydobyty namuł wykorzystywany jest również do zabezpieczania korzeni podmywanych przez cieki drzew, jak i do użyźniania rabat roślinnych na wzgórzu zamkowym.

Wszystkie te prace utrzymaniowe mają ponadto na celu wzmocnienie walorów pokazowych i edukacyjnych tego terenu, jako przykładowego utrzymania ekologicznego, czyli godzącego potrzeby człowieka z dobrostanem natury – zarówno jej zielonej, jak i niebieskiej części. W tym kontekście realizacja na terenie Centrum Edukacji Ekologicznej projektu „Z zapałem przeciw zmianom klimatu – zielono-niebieska infrastruktura w Gminie Czechowice-Dziedzice” ma za zadanie wzmocnić zarówno walory promocyjno-edukacyjne ośrodka, jak i funkcje terenowe. Dlatego też to właśnie CEE prowadzi wielopoziomową, kompleksową kampanię edukacyjno-promocyjną projektu, obejmującą m.in. organizację dedykowanych szkoleń dla urzędników, specjalistów dziedzinowych i mieszkańców, a także konkursy edukacyjne dla dzieci, konferencje i takie m.in. wydarzenia, jak rodzinny rajd edukacyjny czy wyjazdowe warszaty terenowe. CEE prowadzi kampanię informacyjną, prowadząc stronę internetową projektu, publikując artykuły prasowe i realizując tematyczny program telewizyjny. Całość uzupełnią foldery i broszury instruktażowe, ekspozycja edukacyjna, zielono-niebieska mapa gminy oraz miejska trasa edukacyjna. Dzięki realizacji projektu, plener Centrum Edukacji Ekologicznej wzbogaci się natomiast m.in. o ogród deszczowy, edukacyjną wiatę przystankową o funkcjach retencyjnych oraz kolejny zbiornik retencyjny.

PM, CEE/UM