Gmina Czechowice-Dziedzice z zapałem inwestuje w gospodarowanie wodami opadowymi, a na jej terenie w ciągu ostatnich trzech lat pojawiły się takie ciekawe i nowatorskie instalacje, jak ogrody deszczowe, zielone fasady i dachy czy śródmiejskie zbiorniki retencyjne.
Dzięki nim nie tylko znacząco poprawiły się możliwości przechwytywania i wykorzystywania wody deszczowej na terenie miasta, ale również poprawiło się bezpieczeństwo przeciwpowodziowe.
Przeciwdziałanie zmianom klimatycznym
Zmiany klimatu są rzeczywistością: wzrastają temperatury, zmieniają się rozkłady opadów, topnieją lodowce i wieczna zmarzlina, wzrasta średni poziom mórz na świecie. Ocieplenie jest najprawdopodobniej efektem m.in. obserwowanego wzrostu stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze, za który odpowiadają również emisje związane z działalnością człowieka.
Zmiany klimatu związane są z wieloma mechanizmami, do których należy m.in. skład ziemskiej atmosfery (m.in. gazy cieplarniane i pyły) oraz zmiany powierzchni Ziemi (retencja wodna i zmiana użytkowania terenu), na które mają wpływ zarówno czynniki naturalne jak i działalność człowieka. Bardzo wyraźnie zmiany klimatu widać w kurczących się lodowcach. Zmiany klimatu przejawiają się m.in. częściej występującymi ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi np. częściej występującymi gwałtownymi i obfitymi opadami.
Choć wpływ małych organizmów miejskich na ten stan rzeczy wydaje się być w skali globu niewielki, to przeciwdziałanie efektowi tzw. miejskiej wyspy ciepła już na poziomie gmin jest działaniem, które może przynieść wiele wymiernych korzyści. Zarówno dla klimatu, jak i bezpośrednio dla samych mieszkańców. Zmiany klimatu powodujące coraz więcej ulew i nawalnych deszczy, stanowią wyzwanie dla zarządzania wodami opadowymi w miastach, powodując zwiększone obciążenie kanalizacji i rzek. Z problemem tym dobrze radzi sobie Gmina Czechowice-Dziedzice, inwestując nie tylko w przebudowę kanalizacji deszczowej, ale również w retencję i śródmiejską zieleń. Korzysta przy tym z Funduszy Norweskich i EOG oraz ze wzorców zaczerpniętych bezpośrednio z Oslo – Europejskiej Stolicy Zieleni 2019.
5 typów inwestycji w 30 lokalizacjach
Celem kończącego się czechowickiego projektu pn. “Z zapałem przeciw zmianom klimatu – zielono-niebieska infrastruktura w Gminie Czechowice-Dziedzice” jest właśnie łagodzenie zmian klimatycznych i zmniejszenie wrażliwości na zmiany klimatu na terenie Czechowic-Dziedzic. Cel ten jest osiągany przez realizację szeregu działań i zadań inwestycyjnych z zakresu zielono-niebieskiej infrastruktury oraz kampanii promocyjno-edukacyjnej i informacyjnej. Projekt przewidywał realizację wielu wzajemnie powiązanych działań z zakresu adaptacji i mitygacji, odpowiadających na zdiagnozowane problemy i potrzeby w zakresie zmian klimatu. Środki na dofinansowanie pochodzą z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz budżetu Państwa. Koszt realizacji projektu to ponad 16 mln złotych, w tym prawie 12,2 mln dofinansowania (10,4 mln zł z MF EOG i ponad 1,8 mln z budżetu Państwa). Wkład własny gminy to blisko 2,2 mln złotych.
W ramach projektu inwestowano po to, aby zmniejszyć efekt miejskiej wyspy ciepła, zwiększyć zdolność terenów miejskich do przechwytywania i zagospodarowywania wód opadowych, a także aby poprawić ilość i jakość terenów zielonych i tzw. niebieskich (wody powierzchniowe) oraz jakość powietrza, a także aby promować i wspierać ekologiczne, alternatywne formy transportu w mieście, zrealizowano 5 typów inwestycji w 30 różnych lokalizacjach na terenie Czechowic-Dziedzic. 7 nowych zbiorników wodnych o pojemności retencyjnej 39 250 metrów sześciennych to więcej terenów niebieskich, większa retencja, poprawa warunków gleby i stałe uzupełnianie poziomu wód powierzchniowych, a 6 zielonych wysp śródmiejskich zlokalizowanych blisko centrum o powierzchni 3,8 hektara z nasadzonymi 2135 nowymi drzewami rodzimych gatunków, to więcej terenów zielonych i wzrost bioróżnorodności, poprawa jakości powietrza, więcej miejsca i pokarmu dla zwierząt oraz nowe ostoje biocenotyczne wśród zabudowy. 6 nowych ogrodów deszczowych to zatrzymanie wód opadowych, zwiększenie tzw. małej retencji, odciążenie systemu kanalizacji i naturalizacja siedlisk przyrodniczych. 10 nowych zielonych fasad na wiatach przystankowych to więcej cienia i czystego powietrza dla pasażerów komunikacji miejskiej i pieszych, więcej powierzchni zielonej przy ulicach, więcej pokarmu dla owadów i zwiększone bezpieczeństwo dla ptaków. A nowa ścieżka pieszo-rowerowa o funkcjach zlewniowych, kierująca wodę opadową na pobliskie tereny infiltracyjne, to wsparcie ekologicznego transportu, lepsza komunikacja dla mieszkańców, więcej miejsca do rekreacji (ławki i stół piknikowy) oraz większe bezpieczeństwo (nowe oświetlenie). Do tego jeden, pokazowy, zielony dach retencyjny.
Roślinność zatrzymuje i… leczy wodę
Przykładowo, jeden z ogrodów deszczowych zbudowano w rejonie ulicy Kopernika, na zboczu pagórka, z którego woda spływa do pobliskiego stawu. Woda, dotąd zlewająca się wartkim potokiem w czasie deszczu, będzie teraz zatrzymywana na zboczu, aby mogła tym samym dłużej tam pozostać, infiltrując w grunt i zasilając wody podziemne. Dodatkowo będzie w tym czasie oczyszczana przez roślinność. Spływając z pól uprawnych, bogatych w azot, woda będzie „uleczana” – dzięki m.in. bakteriom obecnym na roślinności fitoremediacyjnej, obecnej w ogrodzie deszczowym. Proces denitryfikacji spowoduje, że azto z wody będzie wyłapywany, „przerabiany” przez rośliny i bakterie i uwalniany w formie azotu cząsteczkowego lub tlenków azotu do atmosfery. Tym samym woda – która spływa następnie do potoku, dalej do Wisły i w Polskę – będzie doczyszczana.
Podobne przykłady można mnożyć. Dużą, choć niedocenianą rolę ekologiczną i retencyjną w miastach pełni zieleń tzw. użytkowa – w tym niska – czyli np. ogrody warzywne i sady owocowe. Zarówno te przydomowe, jak i działkowe, miejskie czy społeczne. Coraz większą popularnością cieszy się pojęcie agrourbanistyki, czyli miejskiego rolnictwa – produkcji żywości w miastach. W perspektywie gwałtownego wzrastania liczby ludności świata i poszerzającej się zabudowy mieszkaniowej i miejskiej, a w ślad za tym – kryzysów żywnościowych spowodowanych coraz bardziej ograniczoną dostępnością miejsc użytkowanych rolniczo, coraz bardziej paląca potrzeba wygospodarowywania coraz większej ilości miejsca do produkcji żywności na terenach ściśle zabudowanych jest coraz bardziej widoczna. To nie jest nowy temat, bo ogrodnictwo i produkcja żywości w miastach znane są od stuleci, ale można śmiało powiedzieć, że współcześnie miejskie rolnictwo i ogrodnictwo przeżywają swoisty renesans. W Oslo produkuje się żywność w parkach w centrum miasta, w ogrodach królewskich, a nawet… na ścianach i dachach wieżowców.
Norweskie przykłady
Centrum Edukacji Ekologicznej, we współpracy z norweskim partnerem INTBAU NORGE, w ramach projektu, jako część kampanii edukacyjnej, przygotowało cykl filmów instruktażowych dotyczących sposobów gospodarowania wodą deszczową i tworzenia ogrodów przydomowych. Wszystko po to, aby nie tylko gmina, ale każdy mieszkaniec mógł w swoim ogrodzie czy na działce… przeciwdziałać zmianom klimatycznym, inwestując swój czas w zieleń, przy okazji ciesząc się plonami do własnego użytku. Zdjęcia kręcone były w Czechowicach-Dziedzicach i Oslo, a filmy można obejrzeć w CEE. Na zakończenie projektu, w ramach dwudniowej konferencji podsumowującej projekt z udziałem gości m.in. z Norwegii, zorganizowano cykl wykładów na temat miejskiego rolnictwa. Jak się okazuje, Czechowice-Dziedzice mają dość duże tradycje w tym temacie.
Projekt zrealizowano dzięki partnerstwu z INTBAU Norge – stowarzyszeniem, które ma siedzibę w Oslo. Czemu Oslo? To podobno najbardziej zielone miasto na świecie, pełne zrównoważonych dzielnic i ulic wolnych od samochodów. Ale to też stolica Norwegii – kraju, który wraz z Islandią bardzo boleśnie i chyba najbardziej widocznie i namacalnie doświadcza skutków ocieplenia klimatu. W Norwegii znajduje się największy lodowiec kontynentalnej Europy, który kurczy się w ostatnich kilkudziesięciu latach w zastraszającym tempie. Norwegia i Oslo to nieprzebrane przykłady i wzorce w zakresie błękitno-zielonej infrastruktury, z których warto korzystać. Dobre praktyki. Współpraca gminy z INTBAU to partnerstwo, bez którego nie byłoby projektu, ani tzw. funduszy norweskich w budżecie gminy. Ale celem i stawką jest nie tylko niewątpliwie bardzo istotny pieniądz i racjonalne gospodarowanie wodą opadową w mieście, ale coś znacznie więcej. To obraz i kształt miasta w przyszłości.
INTBAU wspiera tradycyjne, lokalne budownictwo oraz tworzenie lepszych miejsc do życia oraz racjonalne gospodarowanie zasobami, w zgodzie ze środowiskiem naturalnym. Partner uczestniczył w projekcie w działaniach edukacyjno-informacyjnych i promocyjnych, w trakcie których dzielił się swoją wiedzą i doświadczeniem. Partnerstwo to przyczyniło się do upowszechnienia wiedzy eksperckiej oraz… ambitnych planów czechowickiego samorządu.
Miasto przyjazne dla mieszkańców
Ważną rolę w projekcie pełniły wspomniane działania edukacyjne, realizowane – w celu podniesienia świadomości na temat zmian klimatycznych, a także działań mitygacyjnych i adaptacyjnych do zmian klimatu – przez CEE, w ramach których zrealizowano liczne warsztaty i szkolenia dla mieszkańców i ekspertów. Jeden z takich warsztatów był szczególny, bowiem obejmował działania mitygacyjne, a więc takie działania, które polegają na wprowadzaniu w miastach zmian, które służą przeciwdziałaniu zmianom klimatycznym. To szerokie pojęcie, a we współczesnej urbanistyce i inżynierii miejskiej oznacza ono przede wszystkim tworzenie nowoczesnych, przyjaznych przestrzeni miejskich, bogatych w błękitno-zieloną infrastrukturę, niskoemisyjnych i ograniczających emisję zanieczyszczeń, służących nie tylko klimatowi w sensie globalnym, ale i lokalnym. Tworzenie miasta przyjaznego dla mieszkańców, realizującego w sposób zrównoważony wszystkie ważne funkcje miejskie, a zarazem oferującego znakomite miejsca do wypoczynku i rekreacji, w zgodzie ze środowiskiem naturalnym i bioróżnorodnością, w oparciu o rozwiązania oparte na przyrodzie tzw. Nature Based Solutions (NBS). Miasta przyjaznego dla rowerzystów i pieszych – miasta, w którym dobrze się żyje.
Na warsztaty zaproszeni byli wszyscy mieszkańcy, włodarze miejscy, radni, urzędnicy, reprezentanci wszystkich osiedli i sołectw, organizacji pozarządowych, uczniowie i seniorzy, starsi i młodsi – wszyscy, którym leży na sercu dobro miasta. Prowadzili je eksperci z INTBAU Norge, INTBAU Polska i z Politechniki Krakowskiej, a w działania te byli czynnie zaangażowani pracownicy Urzędu Miejskiego oraz osobiście burmistrz Marian Błachut. Na bazie materiałów zgromadzonych podczas warsztatów wypracowano koncepcję nowego, przyjaznego mieszkańcom i przyrodzie centrum Czechowic-Dziedzic, która obejmuje m.in. rewitalizację starych hal fabrycznych w ścisłym centrum. To jeden z licznych celów, na których ambitną realizację samorząd Czechowic-Dziedzic nastawia się w kolejnych latach.
Projekt jest współfinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2014-2021 (w ramach programu: “Środowisko, Energia i Zmiany klimatu”, obszar programowy: Klimat) i współfinansowany z budżetu państwa za pośrednictwem Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (na podstawie umowy nr MFEOG.07.03.01-12-0043/21_00 z dnia 26.11.2021 roku zmienionej aneksem MFEOG.07.03.01-12-0043/21-01 z 01.06.2023 r., aneksem MFEOG.07.03.01-12-0043/21-02 z 03.08.2023 r. i aneksem MFEOG.07.03.01-12-0043/21-03 z 18.01.2024 r.).
